DIES BRUMALIS

Αυτές τις μέρες στο βόρειο ημισφαίριο ζούμε τις μεγαλύτερες και πιο σκοτεινές νύχτες του χρόνου και τις πιο σύντομες ημέρες με το λιγότερο φως, καθώς το σκοτάδι θριαμβεύει πάνω στο φως. Μόνο που αυτό δεν είναι παρά μια καμπή, γιατί το φως του ήλιου μετά το χειμερινό ηλιοστάσιο ξεκινά έναν νέο ηλιακό κύκλο, οι νύχτες αρχίζουν πάλι να μικραίνουν και οι μέρες να γίνονται πιο φωτεινές μέχρι το θερινό ηλιοστάσιο.  Καθώς λοιπόν ο ήλιος μετά το χειμερινό ηλιοστάσιο σκαρφάλωνε στον ορίζοντα, ο φόβος του σκοταδιού, η αγωνία της τροφής, η ανασφάλεια της επιβίωσης  μετριάζονταν  από τις ζωογόνες αχτίδες του ήλιου και οι άνθρωποι γεμάτοι ελπίδα γιόρταζαν το γεγονός της τροπής του ήλιου. Στη Ρώμη τα Σατουρνάλια ήταν μια τέτοια γιορτή.

Κι οι μέρες των Χριστουγέννων που γιορτάζουμε με όλα αυτά τα έθιμα, τις παραδόσεις, τα σύμβολα και τα τελετουργικά που σχετίζονται μ’ αυτά  συνδέονται με τους εορτασμούς του χειμερινού ηλιοστασίου των αρχαίων παγανιστικών πολιτισμών, τα οποία αναγκαστικά  ενσωμάτωσε η νέα θρησκεία στις δικές της εορτές. Δεν  πρόκειται λοιπόν  για μια πρόσφατη ανθρώπινη εξέλιξη. Και οι γιορτές των Χριστουγέννων είναι  μέρος μιας μακράς γενεαλογίας προγόνων από όλο τον κόσμο που έχουν γιορτάσει την ίδια ακριβώς εποχή.

Η νύχτα που μικραίνει ή η μέρα που μεγαλώνει είναι μια ισχυρή μεταφορά για τη μάχη του καλού και του κακού. Αφού ζήσουμε τη μεγαλύτερη νύχτα και την πιο σκοτεινή μέρα, οι νύχτες μικραίνουν και οι μέρες γίνονται πιο φωτεινές, το φως θα θριαμβεύσει πάλι πάνω στο σκοτάδι. Στη καρδιά του  συμβολισμού του φωτός και σκοταδιού βρίσκεται η έννοια του καλού και του κακού. Το θέμα βέβαια με το καλό και το κακό είναι ότι πολύ γρήγορα μετατρέπεται το καθένα στο αντίθετό του. Για το αν πρόκειται για καλό ή κακό μοιάζει τις περισσότερες φορές να εξαρτάται από την οπτική γωνία που το παρατηρεί κάποιος και από τα κριτήρια που χρησιμοποιεί για να αποδοθεί ο χαρακτηρισμός.

Μόνο που η ζωή είναι «μέγα καλό και πρώτο» και πάντα η υπονόμευσή της είναι το μέγα κακό. Και πρώτος πάντα είναι ο αγώνας της επιβίωσης. Και τώρα πια είμαστε αρκετά σοφοί για να μην εναποθέτουμε την τύχη μας αποκλειστικά στα φυσικά φαινόμενα και αρκετά έμπειροι για να μην θεωρούμε την ανθρώπινη θέληση και μόνο ικανή να ξεπερνά τους περιορισμούς των δοσμένων περιστάσεων. Αυτό δεν σημαίνει όμως πως δεν έχει την ικανότητα ο άνθρωπος να αλλάξει τις δοσμένες περιστάσεις. Ο  άνθρωπος μέσα από την πράξη, την εργασία, την τοποθέτηση σκοπών αλλάζει τον κόσμο, ενώ συγχρόνως  επεκτείνει την ικανότητά του να τον γνωρίσει. Οι  άνθρωποι, δρώντα πλάσματα, δημιουργούν τον εαυτό τους με τα έργα τους. Μπορεί να διαμορφώνονται από τις συνθήκες είναι όμως ικανοί και να τις αλλάξουν.

Στις μέρες μας που μπορούμε να ελέγχουμε το φως και το σκοτάδι, που ο σπόρος στο σκοτάδι της γης μπορεί να αναδυθεί χωρίς να περιμένει τις ζωογόνες ακτίνες του ήλιου, οι συμβολισμοί για το φως και τον ήλιο μοιάζουν πολλές φορές τετριμμένοι. Η τεχνολογική πρόοδος σηματοδοτώντας μια ρήξη μ’ ένα παρελθόν που βασίζει την ερμηνεία του κόσμου σε μύθους, φιλοδοξούσε να μας απαλλάξει από φόβους και ένδεια. Κι ενώ υποσχόταν τη συμμετοχή μας στην οικοδόμηση μιας καθολικής ουτοπίας με κυρίαρχη την  επιστήμη, αποκαλύπτεται ότι και αυτός ο κόσμος είναι δομημένος από σχέσεις εξουσίας μεταξύ άνισων δυνάμεων. Ο κόσμος συνεχίζει να παραμένει ταξικός. Κάτω από την υπόσχεση του πλούτου κρύβεται μια τρομερή εξαθλίωση.

Στην τεχνολογικά ανεπτυγμένη Δύση με την επιδημία και τα μέτρα εναντίον της αποκαλύφτηκε η κατάσταση φόβου από την οποία πιστεύαμε πως ξεφύγαμε. Όπως οι πρόγονοί μας ξορκίζαν το φόβο τους για το άγνωστο με γιορτές και τελετουργίες στις φυσικές δυνάμεις, ο δικός μας φόβος διχάζεται  ανάμεσα στην αυθεντία της επιστήμης και την αυθεντία του θαύματος.  Κι ενώ οι εξελίξεις στη επιστήμη συνδέονται πάντα με την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων και η ίδια δεν είναι ανεπηρέαστη από συνθήκες και διαδικασίες που συμβαίνουν στην ευρύτερη κοινωνία, συνεχώς υποστηρίζεται η ανεξαρτησία της από τις κοινωνικές σχέσεις και τις υλικές συνθήκες, φτάνοντας σε μια ιδεαλιστική αντιμετώπισή της, ανάλογης μ’ εκείνη που είχαν μυστικιστές και ιερείς των χρόνων της μυθικής ερμηνείας του κόσμου. Και αν μοιάζει ανεξήγητο που στα χρόνια της επιδημίας ο ορθολογισμός της απόδειξης και της πειθούς συμβαδίζει με τη δεισιδαιμονία και την προκατάληψη, είναι ίσως γιατί ο ορθολογισμός απέκτησε έναν παράλογο λόγο. Η απαίτηση για την  απαραβίαστη θέση της επιστήμης, η αντίθεση με φόβους και ανασφάλειες των ανθρώπων, η εργαλειοποίηση της επιστήμης  και από αυτούς που την υπηρετούν, υποβίβασαν μεθόδους και εγκυρότητα της επιστήμης σε αντικείμενα αντιδικίας, συγκρίνοντάς τη με το θαύμα και το μυστήριο. Καθώς μάλιστα η πρόοδος της επιστήμης δεν είναι μια γραμμική πορεία προς την πρόοδο, αλλά μια διαλεκτική διαδικασία μεγάλων αλλαγών, με άλματα που συνδέονται με ευρύτερες αλλαγές που συμβαίνουν και μετασχηματίζουν την κοινωνία και μαζί της και ιδέες και αντιλήψεις, η αμφισβήτηση της επιστήμης στον καιρό της επιδημίας δεν είναι παρά αντανάκλαση των συνθηκών που έχουν διαμορφωθεί στο καπιταλιστικό σύστημα. Καθώς η υπόσχεση της αστικής μας δημοκρατίας για  ορθολογική χρήση της κρατικής εξουσία που διαλύει διακρίσεις και ανισότητες, τον ορθολογικό σχεδιασμό της κοινωνικής τάξης με την αυξανόμενη ικανοποίηση των υλικών αναγκών φαίνεται να διαψεύδεται, αμφισβητείται και η επιστημονική κατανόηση των φυσικών νόμων και οι άνθρωποι αναζητούν την ασφάλεια  σε ιδέες και πρακτικές ενός παρελθόντος που το θαύμα της θρησκείας και το μυστήριο του υπερβατικού καθόριζαν τη ζωή.   

Κι ίσως κάνοντας κατάχρηση μεταφορών θα μπορούσαμε να πούμε ότι όπως η λέξη ηλιοστάσιο σημαίνει «ο ήλιος στέκεται ακίνητος», όπως φαίνεται να συμβαίνει από την οπτική μας στη γη, κάποια αντίστοιχη στάση σαν να έχει κάνει η κοινωνία μας. Κι αν τα ηλιοστάσια στη φύση σηματοδοτούν τις μεγαλύτερες και συντομότερες ημέρες του χρόνου, με τη φύση να ετοιμάζεται η να βγαίνει από το λήθαργο, η δική μας Dies Brumaliς, που μοιάζει να κρατά χρόνια, μόνο με τις δικές μας πράξεις μπορεί να μετατραπεί σε καμπή για την αλλαγή, σε φωτεινές μέρες,  αυτού του κόσμου