ΜΑΤΙΑ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ

Μ’ αφορμή τις διαδικασίες για αναθεώρηση άρθρων του συντάγματος ξανάλθαν στο προσκήνιο ζητήματα όπως της ίδρυσης ιδιωτικών πανεπιστημίων, πέρα από εκείνο των σχέσεων εκκλησίας και κράτους, ενώ η νομοθέτηση από την κυβέρνηση του τρόπου μοριοδότησης των υποψηφίων για το διορισμό τους στην δημόσια εκπαίδευση προκάλεσε αντιδράσεις από τους ενδιαφερόμενους κι έφερε στο προσκήνιο πάλι τη συζήτηση περί αξιοκρατίας. 

         Η εκπαίδευση έχει διαμορφωθεί κατά το παρελθόν από τις οικονομικές συνθήκες και τις ανάγκες της κοινωνίας, αντανακλώντας την κοινωνία στην οποία αναπτύσσεται.  Η ιστορία της εκπαίδευσης είναι μακρά και βασανιστική, αφού κάθε φορά διαφορετικές κοινωνικές τάξεις επιχειρούν  να ορίσουν τα αγαθά του πνευματικού πλούτου της κοινωνίας και να ελέγξουν ποιοι πρέπει να έχουν πρόσβαση σ’ αυτά. Κι αν στα χρόνια της φεουδαρχίας η εκκλησία κατείχε το προνόμιο της εκπαίδευσης, στα χρόνια της ανόδου του καπιταλισμού επικράτησε η δημόσια εκπαίδευση, όπου η σχολική διαδικασία κοινωνικοποίησης γίνεται επωφελής για το καπιταλιστικό σύστημα.  Γίνεται  ένας μηχανισμός που χρησιμοποιείται για να εκπαιδεύσει τους μαθητές να εσωτερικεύσουν τις αξίες, τις ιδέες και τις στάσεις της κυρίαρχης τάξης.

    Τα σχολεία λοιπόν όπως τα ξέρουμε είναι κεντρικά όργανα της σύγχρονης καπιταλιστικής κοινωνίας και δεν είναι αιώνια και αμετάβλητα. Εμφανίζονται σε μια συγκεκριμένη ιστορική στιγμή  και επομένως τα εκπαιδευτικά ιδρύματα του σήμερα τείνουν να εξαφανιστούν ή να αλλάξουν μαζί με την κοινωνία που οδήγησε σ’ αυτά.
       Στην Ευρώπη, η ανερχόμενη  αστική τάξη, που αμφισβήτησε την φεουδαρχική, δεν βρήκε ανοικτά γι’ αυτήν τα παλιά σχολεία της καθολικής εκκλησίας για τους φεουδάρχες κυβερνώντες. Καθώς όμως οι παλιές σταθεροποιητικές επιρροές της εκκλησίας και της οικογένειας μειώνονταν, η αυξανόμενη εκβιομηχάνιση δημιούργησε μια νέα, ασταθή κατάσταση. Εργάτες σε άθλιες συνθήκες ρίχνονται όλοι  μαζί σε καταπιεστικά εργοστάσια και ορυχεία, και παλεύουν για βελτίωση των συνθηκών εργασίας τους και γενικά για τα συμφέροντά τους, σχηματίζοντας συνδικάτα. Οι συνθήκες αυτές δημιούργησαν μια σοβαρή κρίση. Η εργατική τάξη ήταν απαιτητική και αγωνιζόταν για τα δικαιώματά της  απειλώντας τη δύναμη της αυξανόμενης καπιταλιστικής τάξης. Μια απάντηση σε αυτήν την απειλή, σε όλες σχεδόν τις καπιταλιστικές χώρες ήταν ένα σύστημα μαζικής εκπαίδευσης. Οι ανερχόμενοι καπιταλιστές δημιουργούν τα δικά τους σχολεία  και η  δημόσια εκπαίδευση εμφανίζεται σαν συνέπεια των συνθηκών που δημιουργούνται από την άνοδο του καπιταλισμού. Τα σχολεία παίζουν ρόλο όχι μόνο στην εκπαίδευση των εργαζομένων με την αυστηρή έννοια του όρου, δίνοντάς τους δηλ.  δεξιότητες για να είναι μέρος του παραγωγικού εργατικού δυναμικού, αλλά και στην αποδοχή  των κοινωνικών σχέσεων παραγωγής ακόμα και με τον τρόπο οργάνωσης ολόκληρου του σχολικού συστήματος. 
      Συγχρόνως, αν και αντανακλώνται τα συμφέροντα της κυρίαρχης τάξης στο εκπαιδευτικό σύστημα, όμως η πορεία προς τη δημόσια εκπαίδευση δεν υπαγορεύτηκε απλώς από την αστική τάξη που επέτρεψε στους εργαζόμενους να αφιερώσουν χρόνο για μόρφωση και πολιτισμό. Στην πραγματικότητα είναι οι πλούσιοι που λαμβάνουν ποιοτική εκπαίδευση, ενώ για τους φτωχούς αρκεί η εκπαίδευση για ν’ ανταποκρίνονται στις απαιτήσεις της εργασίας. Άλλωστε, αυτά που μοιάζουν ως παραχωρήσεις προέκυπταν από τους αγώνες της εργατικής τάξης και επιβλήθηκαν παρά την αντίσταση των καπιταλιστών που έψαχναν κάθε δυνατό τρόπο για να τις εξουδετερώσουν. 
         Η δημόσια εκπαίδευση γίνεται μέρος μιας σύνθετης σχέσης μεταξύ των συμφερόντων της αστικής τάξης και της αντίστασης των εργαζομένων σ’ αυτή. Η σύγχρονη λοιπόν εκπαίδευση είναι προϊόν των αναγκών της αστικής τάξης,  αλλά είναι επίσης προϊόν ενός τεράστιου αγώνα για να διευρυνθεί και απελευθερωθεί από αυτήν. Η δημόσια  εκπαίδευση γίνεται, συν τοις άλλοις, ένας σημαντικός μηχανισμός για τη δημιουργία κοινωνικής συναίνεσης, διότι βασίζεται στην ιδέα ότι το σχολείο προσφέρει «ίσες ευκαιρίες» για όλους τους πολίτες. Κι αυτή η ιδέα της εκπαίδευσης είναι πολύ  ισχυρή για τη νομιμοποίηση του καπιταλισμού στους εργαζόμενους. Σύμφωνα με την καπιταλιστική ιδεολογία των ίσων ευκαιριών, όλα τα παιδιά ξεκινώντας  στο ίδιο σχολικό σύστημα, αν παρουσιάζουν διαφορές στα επιτεύγματά τους αυτές θα εξαρτώνται μόνο από τις ιδιαίτερες ικανότητες, τα κίνητρα και τις επιλογές τους, μένοντας έτσι εκτός κάδρου και …σχολικού συστήματος θέματα κοινωνικών τάξεων και οικονομικών προβλημάτων. Κι εδώ επαναλαμβάνεται η τυπική αστική θεωρία  που όπως βλέπει τη αγορά ως πανάκεια της ισότητας, έτσι βλέπει και το σχολείο ως ένα μηχανισμό αξιοκρατίας. Μόνο που η ιδέα των ίσων ευκαιριών στο πλαίσιο του καπιταλιστικού συστήματος είναι, από μόνη της, μια πλάνη. Γιατί  κάθε  μορφή εκπαίδευσης είναι πολύ μακριά από το να είναι πολιτικά ουδέτερη, διότι δεν μπορεί να αποσυνδεθεί από τα ταξικά συμφέροντα. Η εκπαίδευση δεν είναι για μια υπερταξική κοινωνία και δεν διαμορφώνεται στο περιθώριο της πολιτικής ή της ταξικής πάλης, αντίθετα  είναι μια κεντρική περιοχή αυτού του αγώνα.
          Κι επειδή, κατά τη μαρξιστική ανάλυση, από τη μια  για να δημιουργηθεί ένα νέο εκπαιδευτικό σύστημα είναι απαραίτητο ν’ αλλάξουν οι κοινωνικές συνθήκες, αλλά από την άλλη συντελεί ένα εκπαιδευτικό σύστημα για ν’ αλλάξουν οι υπάρχουσες κοινωνικές συνθήκες, γι’ αυτό απαιτείται η κατανόηση της τρέχουσας κατάστασης που οδηγεί στην απαίτηση και προάσπιση της δημόσιας και δωρεάν εκπαίδευσης.