ΕΡΓΑΛΕΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΗΡΩΙΣΜΟΥ

Ο πατέρας του ενός από τους στρατιωτικούς που κρατούνται στην Αδριανούπολη τις πρώτες μέρες της σύλληψής τους, όταν αναφέρθηκε στου γιό του τον χαρακτήρισε ήρωα γιατί «εκεί βρίσκεται για την πατρίδα». Ο υπουργός Άμυνας Π. Καμμένος που με αλαζονεία και   προχειρότητα ανακοίνωσε στο λογαριασμό του στο twitter τον θάνατο του πιλότου από την πτώση του αεροσκάφους του στ’ ανοιχτά της Σκύρου έγραψε  ανάμεσα στ’ άλλα  «Ένας Έλληνας πιλότος στο πάνθεον των Ηρώων. Έπεσε υπέρ πίστεως και Πατρίδος μαχόμενος».

               Οι  δυο περιπτώσεις στις οποίες  έγινε η χρήση της λέξης ήρωας, αν και περιορισμένα στην πρώτη περίπτωση,  είναι  ενδεικτικές για το εύρος της σημασίας που έχει αποκτήσει η λέξη αυτή, για τη σημασία  της έννοιας του ηρωισμού,  ώστε να καλύπτεται ένα πλήθος συμπεριφορές και δράσεις. Η χρήση της λέξης μεταβάλλεται  με τα χρόνια, κι αφού οι έννοιες ορίζονται με τις λέξεις, η αλλαγή στη σημασία της λέξης δείχνει την αλλαγή του περιεχομένου της έννοιας. Όταν  η λέξη αλλάζει σημασία αρχίζει να σημαίνει κι άλλη έννοια. Γι’ αυτό και η χρήση της λέξης ήρωας στις μέρες μας σηματοδοτεί διαφορετικά την έννοια του ηρωισμού και  δίνει αφορμή να σκεφτούμε πάνω στα ηρωικά πρότυπα που μας επιτρέπουν να ανιχνεύσουμε ηθικές αξίες, πεποιθήσεις και απόψεις ενός μεγάλου τμήματος της κοινωνίας για το τι αποτελεί θετική κοινωνική συμπεριφορά.

               Κι αν η σημασία της λέξης είχε αλληλοδιαδόχους αυξομειώσεις του πλάτους της σημασίας της σε διάφορες εποχές –αυτός που διακρίνεται στην καταγωγή ή υπερέχει σε δύναμη και ανδρεία ή είναι ατρόμητος κι άφοβος- αυτό δεν δείχνει παρά πως η αλλαγή της κοινωνίας αναδιαμορφώνει σε ένα βαθμό και την ιδέα του ήρωα. Γιατί και το ηρωικό πρότυπο κάθε φορά αναφέρεται σε ένα σύστημα αξιολόγησης των ανθρωπίνων πράξεων, δηλ. τι είναι καλό και τι κακό χρήσιμο ή όχι, αποδεκτό ή κατακριτέο, ηθικό ή ανήθικο που συντελεί να καταλαβαίνουμε και να αξιολογούμε ηθικά και τη δική μας συμπεριφορά, αλλά και των άλλων  κι επομένως να διαμορφώνουμε  και τη δική μας συμπεριφορά, ώστε να είναι συμβατή με τις απαιτήσεις της κοινωνίας.

 Κι αν   η αναφορά μας σε ήρωες και ηρωικές συμπεριφορές έχει  να κάνει  με δράσεις που υπερβαίνουν το ατομικό συμφέρον, με γενναιότητα που αυτοβούλως και σθεναρά αντιστέκεται σε αδικία, με συμπεριφορές που συντελούν σε κοινωνική αλλαγή, συνδέεται όμως  και με την προσαρμοστικότητα του καθημερινού ανθρώπου να αντεπεξέλθει στις δυσκολίες της ζωής με μικρές αποφασιστικές πράξεις. Διατηρείται κάποια διαχρονικότητα της  έννοιας του ήρωα, όσο κι αν έμοιαζε περιθωριοποιημένη,  σ’ εκείνη την εκδοχή  που   ταυτίζεται με το γενναίο πολεμιστή, αν και στον κυρίαρχο λόγο περιορίζεται υπέρ πατρίδος, που  προς τιμή και δόξα του αναγείρονται αναμνηστικά μνημεία, τα ηρώα των παλιότερων δεκαετιών. Κι αν  τώρα μοιάζει να γίνεται προσπάθεια και από τον κυρίαρχο λόγο να κυριαρχήσει  αυτή η στενή σημασία, αυτό είναι ενδεικτικό πως επιδιώκεται η αναβίωση προτύπων ηθικής συμπεριφοράς που σχετίζονται με πόλεμο και υπεράσπιση πατρίδας για να ταυτιστούμε μ’ αυτά. Κι έτσι κοντά στον ηρωισμό της προσωπικής ζωής που αναζητείται στο κουράγιο συνανθρώπων σε επώδυνες καταστάσεις, όπως αρρώστια, αναδύεται στο προσκήνιο ο ηρωισμός των νεκρών πολεμιστών ή  δυνάμει πολεμιστών.  

Στην περίπτωση λοιπόν του άτυχου πιλότου ήταν ο θάνατος εν ώρα υπηρεσίας, σε μια εργασία που από τη φύση της έχει να κάνει με στρατιωτική δράση άμεσα συνδεόμενη με την πατρίδα, που δικαιολόγησε τον χαρακτηρισμό του ως ήρωα. Ο ηρωισμός της καθημερινότητας, στα όρια της προσωπικής ζωής,  και ο ηρωισμός της αυτοθυσίας για την πατρίδα μοιάζει να είναι τα πλαίσια στα οποία κινείται ο κυρίαρχος λόγος. Στον κυρίαρχο λόγο, ως ένα σημείο, δίνεται η δυνατότητα εργαλειοποίησης του ηρωισμού  ως μοχλού για τη νομιμοποίηση της κυρίαρχης πολιτικής.  Ο ηρωισμός που μπορεί να αποκαλύπτεται σε  ανθρώπους  που αντέχουν και κάνουν κουράγιο  για να μη συντριβούν από τη φτώχεια, σ’ αυτούς που βοηθούν ανήμπορους ή  που υπομένουν την  αρρώστια  τους κλπ. εστιάζει στον καθημερινό  άνθρωπο σ’ έναν εκδημοκρατισμό του ηρωισμού και προκαλεί θαυμασμό και σεβασμό προς αυτόν,  αφήνοντας όμως πάντα στο συσκοτισμένο βάθος το δοσμένο  κοινωνικό  περιβάλλον που δημιουργεί αυτούς τους ήρωες. Και ο θάνατος, σε καιρό ειρήνης μάλιστα,  στον οποίο αναγνωρίζεται ο υπέρτατος ηρωισμός, δικαιώνεται ως  θυσία υπέρ πατρίδας, επικαλύπτοντας συμφέροντα και  σκοπιμότητες που ευθύνονται.

Εν ολίγοις, επειδή οι προσπάθειες για ορισμό της έννοιας του ήρωα εμπεριέχουν πάντα αναφορά σε κοινωνικές αξίες και στο ρόλο του ήρωα στην κοινωνία οι κυρίαρχες αντιλήψεις για την καταξίωση και κοινωνική αναγνώριση συντελούν στη διαμόρφωση των ηρωικών προτύπων που ο κυρίαρχος λόγος μπορεί να μετατρέψει σε χρήσιμο εργαλείο του. Κι επειδή  ο άνθρωπος στον οποίο αναγνωρίζεται γενναιότητα και ηρωισμός μπορεί να λειτουργήσει ως εμπνευστής και καθοδηγητής για άτομα και κοινωνία, γι’ αυτό και η δημιουργία ηρώων κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωση των κάθε φορά αξιών της κυρίαρχης τάξης είναι επιδιωκόμενη, για αποτελεσματικότερη εξυπηρέτηση των συμφερόντων της.