ΣΧΕΣΗ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑΣ ΚΑΙ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΟΥ ΕΡΓΟΥ

Οι οργανωτές στην Αθήνα του συλλαλητηρίου για τη Μακεδονία προσπάθησαν να αποφύγουν τα λάθη της Θεσσαλονίκης που αποκάλυπταν τόσο την ταυτότητα των οργανωτών όσο και τη στόχευσή τους. Με τον εθνικιστικό λόγο προσπάθησαν να αποσπάσουν και να καρπωθούν τη λαϊκή συναίνεση, ισοπεδώνοντας τις ταξικές αντιθέσεις πίσω από μια πλαστή εικόνα εθνικής ενότητας. Με τον καλυμμένα φασιστικό λόγο σε ρόλο θεραπευτή και με  λεκτικά, περί εθνικής ενότητας, τσιρότα επιχείρησαν να πείσουν για τον τρόπο επούλωσης  …τραυμάτων  που δημιουργούν οι αντιθέσεις στο κοινωνικό σώμα.

               Γι’ αυτό το σκοπό επιστρατεύτηκε και ο Μίκης Θεοδωράκης και αυτός, ασμένως όπως αποδείχτηκε, δέχτηκε την πρόσκληση. Κι ακούγοντάς τον να δηλώνει  προς τα αδέλφια του φασίστες, τρομοκράτες, ναζιστές, αναρχικούς, τραμπούκους,  μ’  ένα …ιδιότυπο χιούμορ ακατανόητο, ότι θα μιλήσει με «λόγια σταράτα και πατριωτικά», όπως τον δίδαξε σε όλη του τη ζωή ο κυρίαρχος λαός  και να συμπληρώνει  στη συνέχεια της ομιλίας του πως περιφρονεί και μάχεται το φασισμό «σε όλες του τις μορφές και προπαντός στην πιο απατηλή και επικίνδυνη μορφή του. Την αριστερόστροφη», ο πειρασμός για ψυχολογικές  ερμηνείες της συμπεριφοράς του συνθέτη που απαξίωσε λαϊκούς αγώνες και αγωνιστές, από τους οποίους ξεπήδησε το μεγάλο έργο του και με το οποίο τους εξέφρασε, δεν είναι αμελητέος.

 Συγχρόνως,  η συνειδητοποίηση, τόσο βασανιστική,   της αναντιστοιχίας πολιτικών επιλογών και καλλιτεχνικού έργου του συνθέτη προκαλεί ευρύτερους προβληματισμούς για τη «σχέση προσωπικότητας και καλλιτεχνικού έργου». Η άποψη του Κ. Βάρναλη μοιάζει να δίνει μια απάντηση σ’ αυτούς τους προβληματισμούς.

               «Ξεχωρίζουμε δυο μεγάλους «τύπους» καλλιτεχνικής δημιουργίας. Ο καλλιτέχνης ή εκφράζει ό,τι είναι ή εκφράζει ό,τι θα ήθελε να είναι (ο,τι του λείπει). Στην πρώτη περίπτωση θα ίσχυε το αξίωμα: «ό,τι ο άνθρωπος και το έργο του». Αλλά και στην περίπτωση αυτή: α) Ο καλλιτέχνης μπορεί να εκφράζει όχι ολάκερο τον εαυτό του, μα το καλύτερο μέρος του, ό,τι δηλαδή ή αξίζει ή συμφέρει να εκφραστεί (…) β) Ο καλλιτέχνης μπορεί  να εκφράζει όχι τον εαυτό του, όπως είναι, μα τον εαυτό του, όπως τον νομίζει, πώς είναι· δηλαδή την ιδέα που έχει για τον εαυτό του. Αν άξαφνα ο Αλή πασάς έγραφε ποιήματα, θα υμνούσε τη θεά δικαιοσύνη, γιατί χε την ιδέα, πως είναι δίκιος. Στην περίπτωση αυτή θα ίσχυε αλλιώς το αξίωμα: «ό,τι η ιδέα του ανθρώπου για τον εαυτό του, τέτιο είναι και το έργο του». Δηλαδή το αξίωμα αχρηστεύεται.

               Μα κάθε άνθρωπος είναι σύνθεση της ατομικής του ιδιοσυστασίας και του περιβάλλοντος· του υποκειμένου και του αντικειμένου, του Εγώ και του Συ. Η ατομικότητα μονάχη δεν είναι, λέγει ο Ντυρκέμ, ο «αποχρών λόγος» των ατομικών πράξεων. Η ατομικότητα εκφράζει με ιδιοτυπία το διανοητικό και συναισθηματικό περιεχόμενο της ομαδικής ζωής. Επομένως κι ο καλλιτέχνης εκφράζει, θέλει δεν θέλει, μέσα στο έργο του είτε κατά τρόπο καταφατικό είτε κατά τρόπον αρνητικό τα έξω απ’ αυτόν κοινωνικά προστάγματα. Π.χ. αν ο Σολωμός μέσα στα ποιήματά του παρουσιάζεται υμνητής  του ιδεαλιστικού έρωτα αυτό δεν θα πει, πως η βαθύτερη φύση του έκλινε σ’ αυτήν την φυσιολογική εκτροπή, μα πως ο ιδεαλισμός είτανε ο κυρίαρχος τρόπος της σκέψης και του συναισθήματος και της καλαισθησίας εκείνου του καιρού. Ο Σολωμός δηλαδή δεν ύμνησε τον καλύτερο έρωτα από δική του προτίμηση, μα υπακούοντας στην τότε φιλοσοφική και αισθητική μόδα.

               Όταν λοιπόν νοήσουμε τον άνθρωπο σύνθετο μ’ αυτόν τον τρόπο, δεν μπορούμε να εφαρμόζουμε το αξίωμα, που είπαμε, γιατί δεν μένει τίποτες άλλο στο άτομο παρά μονάχα η ικανότητα να εκφράζει καλαισθητικά την εποχή του βάζοντας στο έργο του την ατομική του  σφραγίδα –κάνοντας έργο προσωπικό. Μα τότες το αξίωμα πρέπει να διατυπωθεί έτσι: «κάθε έργο με τάλαντο είναι έργο που δεν μοιάζει με τα άλλα της ίδιας σχολής». Επειδή όμως κανένας άνθρωπος  δεν μπορεί να ξεφύγει τη μοίρα του περιβάλλοντός του, οι θιασώτες της υπερφυσικής και υπερλογικής καταγωγής  της Τέχνης πιστεύουνε, πως ακριβώς οι μεγάλοι δημιουργοί βγαίνουν από το περιβάλλον τους, δηλαδή από τον κόσμο της αναγκαιότητας και πηδούνε σαν ελικόπτερα στον κόσμο της απόλυτης ελευθερίας!

               Οσοι υποστηρίζουνε την αντιστοιχία ανάμεσα στον άνθρωπο και στο έργο του θέλουνε προ πάντων να υποστηρίζουνε, πως ένα έργο καλαισθητικά τέλειο δεν μπορεί να προέρχεται από ψυχή ηθικά ατελή. ‘Ητοι η καλλιτεχνική ενέργεια ανάγεται στην ηθική ικανότητα του  ανθρώπου. Π.χ. το έργο του Βιγιόν δε μπορεί να είναι μέγα, γιατί ο ποιητής του είτανε του σκοινιού  και του παλουκιού (…)

               Εμείς ωστόσο δεν πρέπει να  είμαστε θύματα του ίδιου a priori τυπικού  ορθολογισμού. Πρέπει να ξέρουμε, πως η καλλιτεχνική δημιουργία είναι μια ξέχωρη ικανότητα της ψυχής καθώς και του ματιού, του αφτιού και του χεριού. Δεν προϋποθέτει καθόλου την ισοδύναμη ανάπτυξη όλων των άλλων ψυχικών και σωματικών ικανοτήτων. ¨Ολες βέβαια μπαίνουνε σε ενέργεια την ώρα της δημιουργίας, μα η συμβολή τους στο καλό ή κακό αποτέλεσμα δεν εξαρτάται από την τελειότητά τους. Ανήθικοι, τρελοί, ανώμαλοι τύποι μπορεί να είναι μέγιστοι καλλιτέχνες (πολλοί υποστηρίξανε, πως η μεγαλοφυία είναι μια μορφή τρέλας) όπως μπορεί οι πιο ισόρροποι, ηθικοί και κανονικοί τύποι να ναι γελοίοι καλλιτέχνες –ή επιστήμονες, ή πολιτικοί, ή στρατηγοί ή ό,τι άλλο θέλετε. Σ’ αυτά τα ζητήματα  το αποτέλεσμα μονάχα λογαριάζεται. Άλλωστε, όταν ο καλλιτέχνης δημιουργεί ένα έργο ωραίο, το δημιουργεί με τα καλύτερά του στοιχεία. Την ώρα εκείνη είναι τέλειος. Μόνο ο πρόστυχος  άνθρωπος, που εξυπηρετεί πρόστυχους σκοπούς, δε θα κάνει ποτές καλλιτέχνημα ηθικό»

                ( Κ. Βάρναλη, Αισθητικά-Κριτικά, τ. α. σελ. 76-78 εκδ. Κέδρος, 1981)